Ngôi Thánh Đường Giáo Xứ Xuân Hòa – Kiến Trúc Độc Đáo Và Chứng Tích Đức Tin

• Giáo Xứ Xuân Hòa cổ kính

Theo bản tường trình của Cha Bento Thiện năm 1659, thì Làng Kẻ Roi (tức Xuân Hòa) theo đạo vào khoảng năm 1630 đến 1650.

Năm 1659, Đức thánh cha Alexandre VII thiết lập 2 giáo phận đầu tiên ở Việt Nam là Đàng Trong và Đàng Ngoài. Sử sách ghi nhận, ít nhất đã có một số tín hữu trong phần đất của Giáo Phận Bắc Ninh là Kẻ Roi, Kẻ Nê, Kẻ Mốt (tức Xuân Hòa, Tử Nê, và Đức Trai ngày nay).

Đến năm 1679, sau hai thập kỷ, số tín hữu gia tăng, con số nhà thờ ở khu vực miền Kinh Bắc lên đến 32. Trong số này, 3 nhà thờ được nêu tên là Xuân Hòa, Tử Nê, Và Đức Trai, khi ấy mới chỉ là những công trình bán kiên cố.

Từ năm 1883 – 1940 là thời kỳ huy hoàng của Giáo xứ Xuân Hòa. Đây là trung tâm chính của Giáo phận Bắc ninh. Các cha chính dòng Đaminh coi sóc, giúp đỡ và điều hành mọi công việc chung của giáo phận đều thường trú tại đây. Các  ngài cũng là cha chính xứ của Giáo xứ Xuân Hòa.

khoảng năm 1864, cha Sùng (người Tây Ban Nha), và cha Vĩnh là 2 linh mục dòng Đaminh đã khởi công xây dựng Nhà thờ Xuân Hoà. Các ngài cùng với ban hành giáo đặt mua hàng chục bè gỗ lim, 200 phiến đá xanh lớn, gạch, ngói, gỗ… để chuẩn bị cho việc xây cất công trình này.

Nhà thờ xuân hòa có 4 mái, trong đó, mái thượng có chiều dài 40m gồm 10 gian, chiều rộng 30m đầu hướng về phía đông, cuối hướng về phía tây. Một ngọn tháp cao 25m được xếp lệch với những quả chuông tây, ngân vang thánh thót sớm hôm.

Công trình giá trị này được hoàn thành vào năm 1879 sau 15 năm xây dựng. Trải qua hơn 100 năm từ ngày khánh thành, nhà thờ Xuân Hòa đã nhiều lần tu sửa. Song, trước thử thách của thời gian và sự khắc nghiệt của khí hậu miền Bắc Việt, ngôi thánh đường cổ kính dần xuống cấp nghiêm trọng.

Năm 2000, phần mái được sửa chữa, nhưng sự bào mòn vẫn tiếp diễn, đòi hỏi một cuộc trùng tu toàn diện.

Tháng 11 năm 2022, với sự cho phép của Đức cha Giáo phận, sự đồng lòng của bà con dân xứ xa gần, cha xứ Giuse Nguyễn Văn Tâm đã khởi sự công cuộc đại trùng tu ngôi thánh đường cổ kính này. Với nhiều nỗ lực, cố gắng của những bàn tay, khối óc lành nghề, ngôi nhà thờ đã được hồi sinh, nhưng vẫn bảo toàn nguyên vẹn lối kiến trúc đặc thù.

Cuộc đại trùng tu đã hoàn tất vào tháng giêng, năm 2025 trong sự hân hoan và tạ ơn của mọi thành phần dân xứ.

• Ngôi thánh đường có vẻ đẹp với kiến trúc độc đáo.

Cũng nên biết rằng, Giáo Xứ Xuân Hòa, tọa lạc giữa vùng đất giàu truyền thống văn hóa Kinh Bắc, nơi có thành cổ Luy Lâu, chùa Dâu, làng tranh Đông Hồ và làn điệu quan họ mượt mà. Giữa bức tranh đa sắc ấy, ngôi nhà thờ Xuân Hòa vẫn luôn tỏa sáng như một bông hoa rực rỡ, mang đậm dấu ấn đức tin và truyền thống sống đạo qua bao thế hệ, được khắc hằn trên từng họa tiết lớn nhỏ của ngôi thánh đường.

Nhìn tổng thể, nhà thờ Xuân Hoà dường như mang nhiều nét ảnh hưởng của kiến trúc vùng Kinh Bắc, nơi nổi tiếng với vẻ đẹp của những ngôi chùa, đồng thời lại kết hợp được nét kiến trúc Barốc mà đức tin Kitô giáo mang lại, được nhận ra dễ dàng bởi những hình oval đặc trưng.

Như vậy, ngôi thánh đường này vừa mang dáng dấp uyển chuyển, kín đáo của những chùa chiền xứ Kinh Kỳ, vừa mang những nét uy nghi, đường bệ của kiến trúc Barốc phương tây.

Trong cái nhìn như thế, có thể nói rằng ngôi thánh đường Xuân Hoà mang trên mình một màu sắc kiến trúc mới mẻ, hòa vào truyền thống ngàn đời của Xứ Bắc, nhưng lại không hề tạo ra cảm giác pha tạp hay xa lạ. Cũng có thể nói rằng: nét đẹp riêng của ngôi thánh đường này đã góp phần làm phong phú và thăng hoa những truyền thống văn hóa lâu đời trong lối kiến trúc của vùng đất bản địa.

Ngoài ra, mặt tiền nhà thờ, với những ô cửa giả và những đường cột, cùng với ngọn tháp lệch tạo nên những biến chuyển bất ngờ trong lối xây dựng, cũng được coi là nét đặc trưng của phong cách kiến trúc Barốc. Cách bố trí này tạo nên sự mới lạ về mặt hình ảnh, ánh sáng cho công trình.

Chính giữa Mặt tiền nhà thờ gây ấn tượng với dòng chỡ nho được đắp nổi: “Thánh Giáo chân Truyền” nhằm nhắc nhớ tinh thần gìn giữ đức tin nguyên tuyền, không bị mai một qua các thế hệ cháu con nơi giáo xứ xuân hòa.

Dưới vòm cửa chính, có dòng chữ: “Tâm thập niên, thập bát nhật” và “Thập Nguyệt năm tuế thứ Kỷ Mão tạo thành”. Nhằm ghi nhớ dấu mốc quan trọng của công trình: Xây đựng ngày 18 tháng 10 năm Kỷ Mão, niên hiệu Tự Đức thứ 30 (tức năm 1879).

Phía trên, nổi bật với 4 bức phù điêu mạ đồng miêu tả 4 tác giả sách Tin Mừng. Chính giữa, là bức tranh cùng loại khắc họa hình ảnh Đức Mẹ Mân Côi là bảo trợ của giáo xứ.

Ngọn tháp lệch cao 25m, chia làm ba tầng, được thiết kế liền mạch với mặt tiền nhà thờ. Tuy không theo kiến trúc đối xứng, nhưng chính lối thiết kế này lại tạo điểm nhấn phá cách cho công trình. Trên tháp, treo 4 quả chuông tây, được các cha chính đúc bằng đồng. Trên 2 quả “chuông kéo” có ghi năm 1910, và 2 quả “chuông gõ” được đúc cùng năm 1898. Trên mỗi quả, được trang trí bởi những hoa văn cầu kỳ, tinh xảo. Phía trên một số chuông, có hình các thiên thần rất sống động. Bên cạnh chuông, có hình Chúa chiên lành, thánh giá Chúa hay có quả còn họa hình đức giáo hoàng Piô X…Ngoài ra, những dòng chữ được viết bằng tiếng la tinh khắc nổi, ghi danh hiệu các thánh mà dân Chúa dâng kính.

Bước vào cửa chính sẽ bắt gặp một bầu khí trầm ấm của ngôi thánh đường, bởi tất cả được lấp đầy ánh sáng vàng dịu, hòa quện với tone màu sơn son thiếp vàng đặc trưng, gợi lên sự thiêng thánh cho không gian thờ phượng.

Bốn giếng rửa tội được trổ bằng đá xanh nguyên khối, đặt tại 2 bên cửa chính và 2 cửa ra vào bên sườn nhà thờ. Các họa tiết đã bị thời gian mài mòn, nhưng cũng không thể làm át đi vẻ mềm mại của các đường nét hoa văn. Kỷ vật này, vẫn đứng đó, song hành với ngôi thánh đường cổ kính qua thời gian.

Khung nhà thờ bằng gỗ lim, được chống đỡ bởi 32 cột gỗ lớn, đặt trên các phiến đá xanh, tiện tròn vững chắc, với kích thước đường kính bằng xải tay của một người trưởng thành. Các hàng cột xếp ngay ngắn, sừng sững tạo nên khung cảnh trang nghiêm, bề thế cho công trình.

Trên gian thánh, phải kể đến Cây Thánh Giá Cổ, có từ thời Vua Gia Long (1802-1820), cũng là chứng tích đặc biệt của thời kỳ cấm đạo. Cùng với nhiều xương thánh của các bậc tử đạo, được đặt trang trọng trên bàn thờ để tín hữu xa gần đến thờ phượng.

Phía trên, trước cung thánh, các lớp hoa văn sơn vàng, xếp tầng tầng khi nhìn từ dưới lên, tạo cảm giác chiều sâu sâu hơn và rộng rộng hơn cho gian thánh, làm nổi bật nét kiến trúc đặc thù.

Ngay giữa gian cung thánh, còn lưu giữ thi hài đưc cha Khâm tạ thế năm 1925, cùng nhiều phần mộ của các đấng bậc đã từng phục phụ tại giáo xứ xuân hòa, được rải rác 2 bên lòng nhà thờ.

Bên cạnh đó, cung thánh có nhiều chi tiết nhắc nhớ về một thời huy hoàng của ngôi thánh đường thuộc giáo phận dòng. Ngay chính giữa cung thánh, có đặt bức tượng Đức Mẹ Mân Côi cũng là bảo trợ của giáo xứ, được các cha Tây Ban Nha đặt tại quê nhà, với đường nét tinh xảo, hài hòa, và trang trọng. Ngoài ra còn có các bức tượng và nhiều tranh cổ về thánh Đaminh, và thánh Catarina hai vị thánh lỗi lạc của dòng Đaminh, khích lệ các tín hữu siêng năng lần chuỗi và các việc đạo đức khác, để thể hiện lòng mộ mến Mẹ Maria rất thánh Mân Côi.

Phần trần uốn vòm giữa nhà thờ, có nhiều bức họa mang nội dung về ngày cánh chung, được các bàn tay khéo léo thể hiện cách tỉ mỉ hài hòa, mang đầy màu sắc sống động, càng tô điểm thêm cho nét đẹp rất riêng của ngôi thánh đường.

Dọc theo hai bên và nhiều vị trí khác của trần nhà thờ, có nhiều bức tranh mang nội dung Tin Mừng, được họa tỉ mỉ, làm tăng thêm vẻ đẹp cho công trình.

Phong cách sơn son thếp vàng tại nhiều ngôi nhà thờ miền bắc, cũng được thể hiện triệt để nơi thánh đường Xuân Hòa. Các chi tiết trạm khắc khéo léo từ trên gian cung thánh tới các hàng cột, được sơn son thếp vàng, tạo nên nét quý phái, nổi bật cho khung cảnh phụng tự của ngôi nhà Chúa.

Xét về mặt kiến trúc và thẩm mĩ, lòng nhà thờ trải rộng, cùng với hai cánh thánh giá nhìn từ trên cao, tạo nên một phong cách riêng biệt đối với một ngôi nhà thờ gỗ. Bởi lối xây dựng này vừa góp phần cho không gian có cảm giác rộng rãi, vừa tạo điểm nhấn cần thiết cho cấu trúc tổng thể.

Số liệu cho biết, nóc nhà thờ Xuân Hoà chỉ cao 10m, trong khi chiều dài tới hơn 45m. Cánh thánh giá hai bên, khiến cho người ta khi đứng trước ngôi nhà thờ này, không có cảm giác về sự mất cân đối giữa chiều dài và chiều cao. Nhưng bên cạnh đó, dù nhìn từ trên cao xuống hay ngước lên, lối kiến trúc này lại khiến không gian của nhà Chúa vẫn giữ được nét hài hòa, thoáng đãng và uy nghi.

Có thể nói những điểm nhấn khác nhau về kiến trúc và thẩm mĩ đã khiến cho ngôi nhà thờ Xuân Hoà vừa mang nét đường bệ, uy nghi phương tây, lại vừa kín đáo, gần gũi của phương đông.

• Vẻ đẹp đức tin

Bên cạnh những nét đẹp riêng về kiến trúc và văn hoá của nhà thờ giáo xứ Xuân Hoà thì vẻ đẹp Đức Tin đã được ghi khắc nơi đây bởi dòng máu của các vị đầu mục, đã chịu chết vì đạo Chúa. Các ngài là tổ tiên con dân Xuân Hòa, càng làm cho ngôi thánh đường thêm nguy nga lộng lẫy.

Sự lớn mạnh của Hội Thánh tại Đàng Ngoài gắn liền với những cuộc bách hại đạo. Dấu ấn của thời gian này còn khá đậm nét tại giáo xứ Xuân Hoà. Vì sau này, giáo xứ vẫn còn lưu giữ được một số dụng cụ tra tấn thời đó như: xiềng xích, gông cùm, những hộp đựng hài cốt của các vị đầu mục tử đạo.

Đặc biệt hơn, tương truyền cây thánh giá trên bàn thờ chính hiện nay là cây thánh giá vua quan đưa về để buộc các giáo hữu phải bước qua. Nếu kí ức bình dân là đúng, thì đây hẳn là một trong những cây thánh giá giống những cây thánh giá đã được tác giả Adrien Launay nói tới: “Vào đầu năm 1838, vua Minh Mạng gửi đi 40 cây thập giá mà chính nhà vua đã cho làm. Nhà vua gửi những thánh giá này tới cho tổng đốc Nam Định Trịnh Quang Khanh. Và kèm mệnh lệnh đặt các cây thập giá ở các cổng thành nhằm buộc các Kitô hữu bước qua”.

Cũng phải nhắc thêm rằng tại giáo xứ Xuân Hoà còn có một nơi dành riêng để kính nhớ 100 vị đầu mục Xứ Bắc đã nhất quyết không chịu bước qua thập giá. Họ đã phải trả giá bằng mạng sống mình: tất cả bị chôn sống ở cổng tả thành Bắc Ninh vào ngày 4-4-1862, mùa hoa gạo đỏ nở rộ.

Hiện giáo xứ vẫn còn lưu giữ di cốt của 27 vị tử đạo, trong số này 26 vị là những tín hữu thuộc giáo xứ Xuân Hoà. Chứng tích này nhằm nhắc nhớ các lớp cháu con về dòng máu kiên trung của tổ tiên vẫn đang chảy trong huyết quản của từng thế hệ con dân Xuân Hòa. Vì vậy, dù đi tới bất cứ nơi đâu, truyền thống đức tin của cha ông phải luôn được các thế hệ gìn giữ và lưu truyền.

Như thế, nét duyên dáng trầm mặc, và bề thế về lối kiến trúc, cùng với giá trị đức tin trường tồn được lưu giữ nơi đây, chắc hẳn đã cho chúng ta đem lòng mộ mến. Nhờ ơn Chúa, tất cả được hội tụ tại ngôi thánh đường giáo xứ Xuân Hòa, một nơi vốn vừa là trung tâm văn hoá cổ, lại cũng là mảnh đất mà hạt giống Tin Mừng đã được vãi gieo, bén rễ và nẩy nở từ rất sớm.

Ước mong rằng, đàn lớp cháu con luôn biết trân trọng quá khứ và xây đắp tương lai bằng một đời sống đức tin sống động của hiện tại. Để Xuân Hoà mãi đẹp ngời, mà ngôi thánh đường sừng sững nơi đây là một minh chứng.

Hôm nay, nhờ hồng ân Thiên Chúa và lời chuyển cầu của 26 vị tử đạo Xuân Hòa, ngôi thánh đường được hồi sinh, khoác lên mình một tấm áo mới, với dáng vẻ giữ nét gần gũi, quen thuộc, lại tiếp tục là nơi quy tụ đoàn chiên Chúa, nuôi dưỡng đời sống đức tin cho các thế hệ mai sau.

Con dân xuân hòa, xin cúi mình, hết dạ tri ân và cảm tạ!

An Bình