Niên biểu lược sử giáo phận Bắc Ninh

Năm 1659: Toà Thánh thành lập 2 hạt đại diện Tông Tòa (Vicariatus Apostolicus) đầu tiên là Đàng Trong và Đàng Ngoài, vùng đất Bắc Ninh ghi nhận 3 cứ điểm truyền giáo là: Kẻ Roi (Xuân Hòa), Kẻ Nê (Tử Nê) và Kẻ Mốt.

Năm 1679: Toà Thánh chia hạt đại diện Tông Tòa Đàng Ngoài thành 2 hạt đại diện Tông Tòa Đông Đàng Ngoài và Tây Đàng Ngoài, lúc này vùng đất Bắc Ninh thuộc hạt đại diện Tông Tòa Đông Đàng Ngoài, với 32 nhà thờ 3.317 tín hữu được coi sóc bởi các cha dòng Tên và sau đó là các cha dòng Đaminh.

Năm 1848: Đức giáo hoàng Piô IX chia hạt đại diện Tông Tòa Đông Đàng Ngoài thành 2 hạt đại diện Tông Tòa Trung và hạt đại diện Tông Tòa Đông Đàng Ngoài (bao gồm các tỉnh Hải Phòng, Hải Dương, Quảng Ninh, Bắc Ninh, Lạng Sơn, Cao Bằng, Thái Nguyên, Bắc Kạn, Vĩnh Phúc và một phần thuộc các tỉnh Tuyên Quang, Phú Thọ, Hà Giang và phía bắc sông Hồng của thành phố Hà Nội).

Trước khi hạt đại diện Tông Tòa được thiết lập, cha Phêrô Nguyễn Văn Tự và cụ trùm Giuse Hoàng Lương Cảnh chịu tử đạo ngày 05/9/1838; thầy giảng Đaminh Bùi Văn Úy, Phanxicô Xavier Hà Trọng Mậu, Tôma Nguyễn Văn Đệ, Augustinô Nguyễn Văn Mới, Têphanô Nguyễn Văn Vinh chịu tử đạo ngày 19/12/1839. Ngoài ra, còn phải kể đến 5 vị thánh tử đạo của giáo phận khác: Thánh Anrê Dũng Lạc, Phêrô Almatô Bình, thánh Đaminh Cẩm, thánh Giuse Đặng Đình Viên, thánh Vinh Sơn Đỗ Yến. Tại pháp trường Cổng Tả vào ngày 04/4/1862: 100 vị đầu mục đổ máu đào làm chứng cho đạo Chúa.  

Năm 1883: Ngày 07/5, Toà Thánh tách một phần của hạt đại diện Tông Tòa Đông Đàng Ngoài để thiết lập hạt đại diện Tông Toà Bắc (Bắc Đàng Ngoài) (gồm phần đất của giáo phận Bắc Ninh và giáo phận Lạng Sơn ngày nay). Đức cha Antonio Colomer Lễ được bổ nhiệm làm giám mục đại diện Tông Tòa tiên khởi coi sóc hạt đại diện Tông Tòa Bắc, với 17 linh mục triều (người Việt), 2 linh mục dòng Đaminh, 3 linh mục thừa sai người Tây Ban Nha, 15 đại chủng sinh, 22 tiểu chủng sinh, 50 thầy giảng, 8 chị em dòng Mến Thánh Giá và 35.000 tín hữu sinh hoạt trong 12 giáo xứ: Kẻ Mốt (Đức Trai), Kẻ Nê, Kẻ Roi, Cẩm Đường (Cẩm Giang), Đạo Ngạn, Mỹ Lộc, Đại Lãm, Bỉ Nội, Dân Trù, Nội Bài, Thiết Nham, Yên Mỹ và 28 giáo họ. Tòa giám mục ban đầu được đặt ở Kẻ Nê (Tử Nê) (1883 -1884?), sau là Xuân Hòa (từ 1885-1888?).

Năm 1888: Đức cha Antonio Colomer Lễ mua khu đất để xây dựng tòa giám mục và nhà thờ chính tòa ngày nay.

Năm 1889 – 1892: Xây dựng nhà thờ chính tòa Bắc Ninh và hoàn tất sau 3 năm xây dựng.

Năm 1893: Hạt đại diện Tông Tòa Bắc Đàng Ngoài có 2 giám mục là Đức cha Lễ và Đức cha phó Maximin Velasco Khâm, cùng 6 cha dòng Đaminh, 26 linh mục Việt, 41 thầy giảng, 8 đại chủng sinh, 26 tiểu chủng sinh, 41 dì phước Đaminh, 23.765 giáo dân trong 15 hạt, 160 giáo xứ họ, 140 nhà thờ. Thời Đức cha Colomer Lễ, 12 giáo xứ đầu tiên được thành lập, năm 1894 lập thêm 3 giáo xứ: Thái Nguyên, Bắc Giang và Lạng Sơn.

Năm 1902: Đức cha Maximin Velasco Khâm kế nhiệm Đức cha Antonio Colomer Lễ làm giám mục đại diện Tông Tòa thứ hai, ngài tiến hành xây dựng chủng viện thánh Tôma tại Đạo Ngạn và tiểu chủng viện ở Kẻ Nê. 9 giáo xứ được thành lập thêm: Yên Tập, Phượng Mao, Đường Lệ, Hòa Loan, Hữu Bằng, Vĩnh Yên, Tam Đảo,  Kẻ Bùi (Lai Tê) và Lạng Sơn.

Năm 1913: Vào ngày 30/12, Toà Thánh tách một phần đất (gồm Lạng Sơn, Cao Bằng và một phần Hà Giang) thuộc hạt đại diện Tông Tòa Bắc để thiết lập Phủ doãn Tông Toà (Praefectura Apostolica) Lạng Sơn –  Cao Bằng.

Năm 1924: Ngày 03/12, hạt đại diện Tông Tòa Bắc được Toà Thánh đổi tên thành “hạt đại diện Tông Tòa Bắc Ninh”, theo địa danh nơi đặt toà giám mục. Cũng trong năm này, Đức cha Khâm nghỉ hưu vì sức khỏe và tuổi tác, Đức cha phó Théodore Gordaliza Phúc lên kế vị, Đức cha Théodore Gordaliza Phúc được bổ nhiệm giám mục ngày 10/08/1915 và lễ tấn phong giám mục ngày 16/01/1916.

Năm 1925:  Đức cha Khâm qua đời ngày 23/07, hưởng thọ 74 tuổi, phần mộ của ngài ở nhà thờ Xuân Hòa.

Năm 1928: Đức cha Phúc thiết lập xứ Bắc Kạn và giao cho cha Millax xây nhà chung và nhà thờ Bắc Kạn. Ngoài xứ Bắc Kạn, một số giáo xứ nữa được thành lập trong thời gian này: Đình Tổ, Trung Nghĩa, Ngăm, Đồng Chương, Văn Thạch, Đại Từ, Quả Cảm, An Tràng, Trung Lai, Nghĩa Hạ và Tân An.

Năm 1931: Đức cha Théodore Gordaliza Phúc qua đời ngày 14/10/1931, hưởng thọ 57 tuổi, phần mộ ở nhà thờ chính tòa Bắc Ninh.

Năm 1932: Ngày 04/6 linh mục thừa sai Eugène Artaraz Chỉnh được bổ nhiệm làm giám mục hiệu toà Cotenna và coi sóc hạt đại diện Tông Tòa Bắc Ninh.

Năm 1939: Giáo phận Bắc Ninh ghi nhận có 15 linh mục dòng Đaminh, 66 linh mục triều, 120 thầy giảng, 20 đại chủng sinh, 66 tiểu chủng sinh, 12 nữ tu Phaolô, 118 dì phước Đaminh, 54.807 giáo dân, 800 dự tòng trong 7 giáo hạt, 46 giáo xứ (12 giáo xứ mới được thành lập: Phúc Yên, Trung Xuân, Khương Tự (Dâu), Đồng Tỉnh, Tháp Dương, Thượng Dã, Tân Cương, Văn Lãng, Từ Phong, Núi Ô, Tiên Nha, Phú Thịnh), 312 giáo họ, 210 thánh đường.

Năm 1946: Quân Pháp trở lại Bắc Ninh. Do chiến tranh diễn ra ngày một khốc liệt nên Đức cha và một số thừa sai Tây Ban Nha tạm thời lánh sang Hà Nội.

Năm 1947: Đức cha Chỉnh đi Roma yết kiến Đức Thánh Cha Piô XII, sau đó ngài về Tây Ban Nha. Đức cha Eugène Artaraz Chỉnh qua đời ngày 21/12/1947 tại quê hương Tây Ban Nha, hưởng thọ 74 tuổi.

 

Năm 1947 -1949: Hạt đại diện Tông Tòa Bắc Ninh không có giám mục đại diện Tông Tòa coi sóc (Sede vacante). Vì chiến tranh, hạt đại diện Tông Tòa Bắc Ninh bị phân chia làm 2 vùng riêng biệt, hầu như không được liên lạc được với nhau.

Năm 1950: Được bổ nhiệm giám mục vào ngày 12/3, Đức cha Đaminh Hoàng Văn Đoàn là giám mục người Việt Nam đầu tiên coi sóc hạt đại diện Tông Tòa Bắc Ninh, ngài là linh mục dòng Đaminh. Thánh lễ thụ phong giám mục vào ngày 03/9/1950 tại đền thánh Phêrô – Rôma. Đức cha Đaminh Đoàn lập lại Chủng viện Antôn Ninh Đạo Ngạn (bị giải tán từ năm 1947), xây toà giám mục, trường trung học Vinhsơn Liêm, nhà in chân phúc Cẩm và cử 8 linh mục trẻ đi du học.

Năm 1954: Hạt đại diện Tông Tòa Bắc Ninh có 68 linh mục triều (8 du học), 12 linh mục dòng Đaminh, 28 đại chủng sinh, 62 giáo xứ, 413 nhà thờ và 68.000 giáo dân. Sau hiệp định Genève, 47 linh mục và tất cả chủng sinh, gần 40.000 giáo dân di cư vào miền nam. Ở lại giáo phận chỉ có 14 linh mục hầu hết già yếu, 12 thầy giảng, 11 dì phước Đaminh và khoảng 30.000 giáo dân. Nhiều họ đạo và nhà thờ bị xóa sổ.

Năm 1955: Đức cha Đaminh Hoàng Văn Đoàn bị tai nạn phải đi Hồng Kông chữa bệnh, ngài bổ nhiệm cha Phêrô Nguyễn Văn Lộc làm tổng đại diện, cha Đaminh Đinh Huy Quảng làm cha xứ nhà thờ chính toà. Sau đó, Đức cha Đaminh Đoàn không thể trở về Bắc Ninh. Ngày 18/01/1963, Đức cha Đaminh Đoàn được bổ nhiện làm giám mục giáo phận Quy Nhơn, ngài qua đời ngày 20/05/1974, phần mộ tại khuân viên tòa giám mục Quy Nhơn.

1956-1963: Hạt đại diện Tông Tòa và giáo phận Bắc Ninh không có giám mục coi sóc, Đức cha Phêrô Khuất Văn Tạo (giám mục Hải Phòng) làm giám quản Tông Toà Bắc Ninh. Thời gian này, Đức cha giám quản Phêrô chỉ về kinh lý và ban phép Thêm sức được hai lần vào cuối năm 1956 và đầu năm 1957.

Năm 1960: Ngày 24/11/1960, hàng giáo phẩm Việt Nam được thiết lập. Cùng với đó, các hạt đại diện Tông Tòa tại Việt Nam cũng được nâng lên giáo phận chính tòa (dioecesis hay episcopatus), trong đó có giáo phận Bắc Ninh.

Năm 1963: Toà Thánh bổ nhiệm linh mục Phaolô Phạm Đình Tụng, giám đốc tiểu chủng viện Gioan Hà Nội, làm giám mục chính tòa tiên khởi giáo phận Bắc Ninh, với khẩu hiệu giám mục “Tôi tin vào tình yêu Thiên Chúa” (1Ga 4,16). Thánh lễ truyền chức giám mục ngày 15/8/1963 tại nhà thờ chính tòa Tổng giáo phận Hà Nội, ngài về nhận giáo phận ngày lễ Đức Mẹ Mân Côi ngày 05/10/1963. Trong hoàn cảnh thiếu linh mục, Đức cha đã xây dựng và củng cố ban hành giáo, quy tụ các chị em tận hiến, sáng lập Tu hội Đức Mẹ Hiệp Nhất, sửa và và sáng tác nhiều kinh bản bằng thơ (cuộc đời Chúa Kitô, ca nhiệm tính, cám ơn hiệp lễ …), cổ võ lòng tôn sùng Thánh Tâm Chúa.

Năm 1983: Đại lễ mừng kỷ niệm 100 năm thành lập hạt đại diện Tông Tòa và giáo phận Bắc Ninh (1883-1983).

Năm 1989: Đức cha Phaolô Giuse Phạm Đình Tụng nhận thêm trách nhiệm giám quản Tổng giáo phận Hà Nội.

Năm 1992: Năm thánh kỷ niệm bách chu niên (100 năm) nhà thờ chính tòa Bắc Ninh (1892-1992). Tòa thánh ban ơn toàn xá vĩnh viễn cho người hành hương viếng nhà thờ chính tòa Bắc Ninh.

Năm 1994: Ngày 23/03/1994, Đức cha Phaolô Giuse Phạm Đình Tụng được bổ nhiệm làm Tổng giám mục Tổng giáo phận Hà Nội, và vinh thăng hồng y ngày 26/11/1994. Ngài qua đời ngày 22/02/2009, hưởng thọ 90 tuổi; phần mộ ở nhà thờ chính tòa Hà Nội.

Ngoài ra, trong thời kì này cũng cần phải kể đến Đức cha Đaminh Đinh Huy Quảng được tấn phong giám mục trong âm thầm tại phòng U8 tòa giám mục Bắc Ninh vào đêm 04/5/1975. Khẩu hiệu giám mục: “Đức mến tha thứ tất cả, tin tưởng tất cả, hy vọng tất cả, chịu đựng tất cả” (1Cr 13,7). Ngay sau lễ tấn phong giám mục 3 ngày (07/5), ngài bị đưa đi quản thúc tại giáo xứ Đại Lãm, tỉnh Bắc Giang. Ngài qua đời ngày 28/01/1992, hưởng thọ 71 tuổi, phần mộ ở nghĩa trang giáo xứ Đại Lãm. Năm 2006, Đức Tổng Giuse Ngô Quang Kiệt công bố thánh chức giám mục của Đức cha.

Năm 1994: Ngày 23/03/1994, Đức cha Giuse Maria Nguyễn Quang Tuyến kế nhiệm Đức cha Phaolô Giuse Phạm Đình Tụng làm giám mục chính tòa thứ hai của giáo phận Bắc Ninh. Đức cha Giuse Maria Nguyễn Quang Tuyến được bổ nhiệm làm giám mục phó giáo phận Bắc Ninh ngày 15/12/1988, lễ tấn phong giám mục ngày 25/01/1989. Khẩu hiệu giám mục: “Xin cho mọi người nên một” (Ga 17,21). Đức cha Giuse Maria Nguyễn Quang Tuyến sinh tại giáo xứ Đại Lãm, là vị giám mục đầu tiên xuất thân từ giáo phận Bắc Ninh.  Đức cha Giuse Tuyến xây dựng trung tâm mục vụ giáo phận Bắc ninh, xây nhà thờ Thánh Tâm Bắc Giang và đền Thánh Mẫu Từ Phong. Ngài qua đời ngày 24/09/2006 trong khi đang chữa bệnh tại Hoa Kỳ, hưởng thọ 61 tuổi. Phần mộ Đức cha Giuse Maria ở phía bên phải nhà thờ chính toà Bắc Ninh.

Năm 2006-2008: Giáo phận trống toà, Đức cha Giuse Ngô Quang Kiệt, Tổng giám mục Hà Nội làm giám quản, việc hành chính nội ngoại đã được 2 cha đại diện Giuse Trần Quang Vinh và cha Giuse Nguyễn Văn Kinh đảm nhiệm. Trong thời gian này, giáo phận có 43 linh mục, 268 nữ tu, 39 chủng sinh và khoảng 120.000 giáo dân.

Năm 2008: Vào ngày 04/8, Đức Thánh Cha Bênêđictô XVI bổ nhiệm linh mục dòng Tên Cosma Hoàng Văn Đạt quê ở họ Xuân Lai, xứ Nội Bài làm giám mục chính tòa giáo phận Bắc Ninh. Cha Cosma Đạt chính thức được tấn phong giám mục ngày 07/10/2008 tại nhà thờ chính toà Bắc Ninh. Khẩu hiệu giám mục “Tình Thương và Sự Sống” (G 10,12)

Đức cha Cosma thành lập phong trào Thiếu Nhi Thánh Thể, lập nhà ứng sinh thánh Phêrô Nguyễn Văn Tự để ươm mầm ơn gọi linh mục và thành lập trung tâm mục vụ (2009 – 2010). Ngài gửi nhiều linh mục, nữ tu và chủng sinh đi du học ở nước ngoài. Sau đó, ngài đã mời một số dòng tu nam và nữ (dòng Đaminh nam, dòng Donbosco, dòng Chúa Cứu Thế, dòng Mẹ Chúa Cứu Chuộc, dòng Xitô, dòng Tên, dòng Mến Thánh Giá Thủ Đức, dòng Phaolô, dòng Đức Bà Truyền Giáo) đến giúp giáo phận. Ngoài ra, Đức cha Cosma cũng thiết lập hội dòng Đức Mẹ Hiệp Nhất, hiệp hội Đức Maria Mẹ Sự Sống và tái thiết lập các chị em sống đời tận hiến. Bên cạnh đó, Đức cha Cosma cổ võ tôn kính các thánh tử đạo Bắc Ninh, nhiều cơ sở vật chất được tu sửa và xây dựng mới.

Đức cha Cosma Hoàng Văn Đạt được nghỉ hưu theo giáo luật ngày 17/6/2023.

Năm 2021: Vào lúc 17g00 (giờ Việt Nam) thứ Bảy ngày 30/10/2021, Đức Thánh Cha Phanxicô bổ nhiệm cha Giuse Đỗ Quang Khang, hiện đang là phó giám đốc đại chủng viện Thánh Giuse Sài Gòn làm giám mục phó giáo phận Bắc Ninh. Nguyên quán ông bà cố Đức tân giám mục phó Giuse ở họ Hoàng Mai, giáo xứ Đạo Ngạn, hạt Bắc Giang, giáo phận Bắc Ninh. Khẩu hiệu giám mục của Đức tân giám mục là: “Gặp Gỡ – Lắng Nghe – Phân Định”. Thánh lễ tấn phong Đức tân giám mục vào lúc 9g00 ngày 14/12/2021 tại nhà thờ chính tòa Bắc Ninh.

Năm 2023: Ngày 17/6/2023, Đức giám mục Giuse Đỗ Quang Khang kế vị Đức cha Cosma Hoàng Văn Đạt SJ. Đức cha Giuse Khang là giám mục chính tòa thứ tư và là vị mục tử thứ mười hai của giáo phận Bắc Ninh.

Hiện nay (2024): Giáo phận Bắc Ninh có diện tích 20.983 km2, với tổng dân số sinh sống trên địa bàn khoảng 8.800.000 người, trong đó có gần 150.000 tín hữu, sinh hoạt trong 413 xứ họ (320 nơi có nhà thờ/nhà nguyện; 93 nơi chưa có đất và nhà cầu nguyện), số huynh trưởng và giáo lý viên là 2.392 người; số tu sĩ gồm 337 nữ tu và 42 nam tu; 70 đại chủng sinh và 40 chủng sinh dự bị; tổng số linh mục là 163 cha: 119 linh mục giáo phận, 44 linh mục dòng và linh mục nhập vụ.

Bắc Ninh, ngày 01 tháng 1 năm 2025

Văn phòng tòa giám mục Bắc Ninh