Ca đoàn tham gia như thế nào?

Thông thường, ca đoàn được bố trí ở vị trí phía trước, ngang cung thánh và gần cộng đoàn tham dự, nhờ đó ca trưởng có thể dễ dàng điều khiển cả ca đoàn lẫn cộng đoàn. Điều này có thể tạo ra khác biệt tích cực đối với sự tham gia hiệu quả và sốt sắng của mọi người.

1. Cách thức tham gia của ca đoàn

Tùy hoàn cảnh của cộng đoàn và vào những dịp khác nhau, ca đoàn có thể tham gia ca hát cùng cộng đoàn theo một trong những hình thức dưới đây:

a/ Hát cộng đoàn: ca đoàn cùng hát với cộng đoàn và các ca viên chỉ đơn giản giống như mọi người khác. Lúc này vai trò của ca đoàn không phải là hướng dẫn cộng đoàn hát, nhưng là tham gia cùng cộng đoàn đang hát nương theo tiếng đàn đệm mà không cần người điều khiển[1]. Những câu đối đáp với chủ tế hay những câu tung hô, kinh Lạy Cha… hoặc những bài ca quá quen thuộc phải được ưu tiên cho hình thức hát chung này. Bài ca nhập lễ mở đầu việc cử hành, giúp hợp nhất cộng đoàn, và hướng về mầu nhiệm ngày lễ nên rất thích hợp để hát cộng đoàn, nếu không hát luân phiên giữa ca đoàn và cộng đoàn (x. QCSL, s. 47-48).

Một hình thức khác mà ca đoàn có thể tham gia với cộng đoàn ca hát trong Thánh lễ là chia bè hát đối đáp với cộng đoàn. Nhiều phần trong Thánh lễ có tính đối đáp, như kinh Thương xót và kinh Lạy Chiên Thiên Chúa. Những phần khác của Thánh lễ cũng có thể được hát bằng cách đối đáp, nhất là Thánh vịnh đáp ca, kinh Vinh danh, kinh Tin kính… Ca nhập lễ, Ca tiến lễ và Ca hiệp lễ là các bài ca thay thế và đi kèm một hành động phụng vụ nên có thể hát theo hình thức luân phiên: cộng đoàn hát điệp khúc, ca đoàn hát câu riêng (x. HDTN, số 30).

b/ Hát dẫn dắt cộng đoàn: các thành viên của ca đoàn hát một cách tự tin để dẫn dắt hay làm chỗ dựa cho cộng đoàn. Cũng giống như trường hợp hát cộng đoàn ở trên, nhưng đối với các bài thánh ca chưa quen hoặc hơi khó hát, cộng đoàn chưa thể hát vững và hát hay ngay, vì thế ca đoàn cần tập trước và chuẩn bị hát tự tin, vừa để làm mẫu khi tập hát cho cộng đoàn vừa làm chỗ dựa để cộng đoàn hát nương theo trong lúc cử hành. Như thế, bài hát mới sẽ được đón nhận dễ dàng và nồng nhiệt hơn, làm phong phú thêm thư mục ca hát của cộng đoàn.

c/ Hát hoàn toàn độc lập: ca đoàn hát riêng một mình không có sự tham gia ca hát của cộng đoàn. Một tác phẩm trong kho tàng thánh nhạc theo phong cách và hình thức phù hợp được ca đoàn chọn và tập luyện kỹ lưỡng để khi trình bày có thể giúp cộng đoàn nâng tâm hồn lên cầu nguyện trước vẻ đẹp thiện hảo của Thiên Chúa. Những lúc thích hợp cho ca đoàn hát riêng là khi chuẩn bị bàn thờ và lễ vật, bài ca trước Ca nhập lễ, Ca hiệp lễ[2].

d/ Hát tăng cường: ca đoàn khéo léo xây dựng hợp xướng (hòa âm, đối âm) trong khi cộng đoàn cũng đang hát, nghĩa là ca đoàn hát thêm bè hòa âm để làm phong phú tiếng hát của cộng đoàn (x. HDTN, s. 30). Có thể xem đây là hình thức kết hợp giữa hát cộng đoàn với việc hát độc lập của ca đoàn. Với một số bài thánh ca quen thuộc, ở câu điệp khúc cuối trước khi kết thúc, giọng lĩnh xướng có thể thêm một phần descant (Latin: discantus), thường được hát trên dòng soprano như thêm một giai điệu đối âm nhẹ nhàng và tươi sáng cho tác phẩm. Giai điệu du dương bay bổng của câu descant sẽ còn âm vang trong tâm trí người nghe dù bài thánh ca đã chấm dứt. Có lẽ rất ít ca đoàn ở Việt Nam áp dụng cách hát này, vì nó đòi hỏi kỹ thuật phát âm, ngắt câu chữ, và kiểm soát hơi thở tốt, để phần descant không lấn át giai điệu chính của bản nhạc.

Những cách thức tham gia nêu trên dành cho ca đoàn chỉ là tương đối. Trong thực hành, đôi khi các hình thức này lại đan xen hoặc thậm chí chồng chéo nhau.

2. Hát đúng và hát hay

Vẻ đẹp của phụng vụ đòi hỏi âm nhạc được sử dụng không chỉ hay mà còn phải đúng. Thật vậy, thừa tác viên thánh nhạc được lưu ý trước hết phải hát đúng những phần trong cử hành mà theo bản chất đòi hỏi phải hát. Những phần quan trọng cần ưu tiên hát được Quy chế Tổng quát Sách Lễ Rôma chỉ rõ: “những phần do linh mục, hoặc phó tế hay độc viên hát, có cộng đoàn đáp; hoặc những phần mà cả linh mục và cộng đoàn cùng hát” (QCSL, 40). Đối đáp trong phụng vụ có tầm quan trọng vì “đó không chỉ là những dấu bề ngoài của một việc cử hành chung, mà còn giúp và tạo nên sự hiệp thông giữa vị tư tế và cộng đoàn” (QCSL, 34). Hướng dẫn Mục vụ Thánh nhạc của Hội đồng Giám mục Việt Nam đã trình bày khá chi tiết tại số 103 và đúc kết tại số 104 như sau: “nên tuân theo thứ tự ưu tiên bao nhiêu có thể: các câu đối đáp và tung hô (Tung hô Tin Mừng, Thánh, Tung hô Tưởng niệm, Amen); các kinh mang tính đối đáp (Kyrie, Agnus Dei); Thánh vịnh đáp ca, phần nhạc nên ở mức đơn giản. Ngay cả khi không có người đệm đàn, hãy cố gắng hát những câu đối đáp và tung hô.”

Ngoài ra, các bài thánh ca được chọn để hát lúc nhập lễ, tiến lễ, và hiệp lễ được gọi là những bài hát thay thế, vì chúng thay thế cho ca nhập lễ, tiến lễ và hiệp lễ trong sách “Graduale”. Đây là phần thứ yếu nhưng lại khiến các ca đoàn bận tâm và tốn nhiều công sức tập luyện hơn. Việc lựa chọn thánh ca để hát trong phụng vụ rất quan trọng, người có trách nhiệm phải biết chọn bài hát đúng với từng cử hành và phải tuân thủ các chỉ dẫn của Hội thánh trong lãnh vực thánh nhạc. Vì là thành phần của phụng vụ, bài thánh ca phải hòa nhập vào khung cảnh thờ phượng. Do vậy các yếu tố như lời ca, giai điệu, và cả cách trình bày (bao gồm đệm đàn) đều phải phù hợp với mầu nhiệm được cử hành, với các phần của nghi lễ, và với mùa phụng vụ[3]. Việc chọn lựa thánh ca vừa đúng về nội dung vừa hay về lời ca lẫn giai điệu cho cử hành phụng vụ là trách nhiệm hàng đầu của các ca trưởng. Cần chọn theo nguyên tắc hai phù hợp: 1) khả năng ca hát của những người tham gia; 2) tinh thần lễ nghi phụng vụ và bản chất của mỗi phần (x. HTÂN, s. 9).

Cụ thể, bài ca cần phù hợp với bản chất và ý nghĩa của mỗi nghi thức đi kèm như sau:

– Ca nhập lễ: có mục đích mở đầu việc cử hành, giúp hợp nhất cộng đoàn, hướng tâm hồn họ về mầu nhiệm mùa phụng vụ hay ngày lễ và kèm theo cuộc rước đầu lễ 9 x. QCSL, s. 47). Bài ca này nên được hát chung cộng đoàn, hoặc hát luân phiên giữa ca đoàn và cộng đoàn.

– Ca dâng lễ: được hát khi đoàn rước lễ vật tiến lên và kéo dài bài hát ít là cho tới khi đặt lễ vật trên bàn thờ (QCSL, s. 74). Bài ca này không nhất thiết phải thể hiện sự cho đi, dâng hiến… mà có thể là lời ngợi khen, diễn tả niềm vui, đức tin, và sự hợp nhất.

– Ca hiệp lễ: diễn tả sự hợp nhất thiêng liêng giữa những người rước lễ qua sự hợp nhất trong lời ca, đồng thời biểu lộ niềm vui trong lòng, lòng biết ơn và tán tụng, và làm nổi bật tính cộng đồng của đoàn người đang lên rước lễ (QCSL, s. 86).

Trong thực tế, việc chọn lựa sẽ dễ dàng hơn với hai tiêu chí bổ sung sau:

– Mùa hoặc ngày phụng vụ: tiêu chí này thường được thể hiện qua bài ca nhập lễ. Bài ca này ấn định “cung giọng” của toàn bộ buổi cử hành và phản ánh đặc tính của mùa phụng vụ.

– Chủ đề lời Chúa: các bài đọc của mỗi Thánh lễ đều có một chủ đề rõ ràng. Chủ đề này có thể được tiếp tục suy gẫm qua bài thánh ca phù hợp vào thời điểm hiệp lễ (x. HDTN, s. 180).

Cần nói thêm là ba tiêu chuẩn thẩm định về phụng vụ, mục vụ và âm nhạc được trình bày trong tài liệu Hướng dẫn Mục vụ Thánh nhạc tại các số 116-125 chính là chỉ dẫn nền tảng cho các ca trưởng trong việc chọn lựa thánh ca.

Thường thì các ca trưởng chỉ dừng lại ở nội dung lời ca và giai điệu khi chọn bài hát mà chưa lưu ý các yếu tố khác như tính biểu tượng và chức năng diễn giải của âm nhạc liên quan đến thang âm điệu thức hay hòa âm và sử dụng nhạc cụ. Ví dụ: các bộ lễ bình ca dù có bản văn không thay đổi nhưng âm điệu thay đổi theo mùa hay buổi cử hành rất rõ ràng. Khi hát thánh vịnh, người ta thường thay đổi mode (điệu thức) theo mùa hay ngày lễ: Dorian cho mùa Vọng, Ionian cho mùa Giáng Sinh, Lydian cho Lễ Hiển Linh… Trong tiếng Việt, có lẽ chúng ta chưa quan tâm thay đổi các bộ lễ theo hướng sử dụng này[4]. Tính cộng đoàn của bài thánh ca cũng là yếu tố chưa được chú trọng khi lựa chọn bài hát dù để hát cộng đoàn hay ca đoàn hát riêng, vì toàn bộ cử hành phụng vụ thuộc về cộng đoàn. Nhiều bài thánh ca của chúng ta rất đẹp về giai điệu, phong phú về tâm tình, nhưng chỉ là tâm tình cá nhân, mang tính chủ quan của tác giả thay vì tâm tình của cộng đoàn khi quy tụ để tôn vinh Thiên Chúa.

Ngoài ra, cách trình bày cũng có ý nghĩa và đem đến hiệu quả khác biệt. Ca hát đồng giọng phù hợp hơn để thể hiện sự đồng tâm nhất trí, trong khi đó hình thức ca hát đa âm hòa điệu lại diễn tả sự phong phú đa dạng của nhiều ơn gọi đặc thù nhưng hợp nhất bởi sự hài hòa của các ân huệ khác nhau[5].

Để chuẩn bị cho cộng đoàn tích cực tham gia ca hát trong cử hành, cần có các buổi tập hát ngắn và thường xuyên trước Thánh lễ. Chỉ cần vài phút để ôn lại một câu điệp khúc, các câu đáp và tung hô hoặc tập một bài hát mới. Nếu việc này được thực hiện nghiêm túc và nhanh gọn, các buổi cử hành phụng vụ của cộng đoàn chắc chắn sẽ được cải thiện đáng kể, bầu khí thêm trang trọng, giúp mọi người tham dự sốt sắng hơn.

Cuối cùng, việc đệm đàn trong phụng vụ để nâng đỡ và tô điểm cho giọng hát cũng rất quan trọng. Cách đệm đàn trong phụng vụ cần nghiêm trang, thánh thiện, phù hợp với bài thánh ca và bầu khí trang nghiêm. Ðệm đàn theo kiểu trình diễn sôi động ngoài đời sẽ không phù hợp trong việc cử hành phụng vụ. Người đệm đàn phải lưu ý “không được để tiếng nhạc lấn át tiếng hát, không đệm đàn khi chủ tế đang đọc hay hát” (HDTN, s. 44). Đệm đàn trong mùa Chay cần theo nguyên tắc “chỉ được phép dùng phong cầm và các nhạc cụ khác để giữ giọng hát” (x. QCSL, số 313), nghĩa là không được dạo đàn hay ứng tấu khi không kèm theo ca hát. Các nhạc công có kiến thức về phụng vụ cũng sẽ ý thức hạn chế một số nhạc cụ hay âm sắc có thể lấn át đặc tính của mùa đặc biệt này. Thậm chí cùng một bài hát thì cách đệm đàn trong mùa Chay có thể khác với mùa Phục Sinh.

3. Một số lưu ý mục vụ

Mỗi cộng đoàn với những hoàn cảnh khác nhau sẽ phát sinh một số vấn đề cần cải thiện để việc ca hát trong cử hành phụng vụ được thực hiện tốt hơn. Dưới đây là một số lưu ý được ghi nhận từ thực tế và dựa theo hướng dẫn của Giáo hội:

– Bài thánh ca đi kèm một lễ nghi không nên kéo dài khi hành động đã kết thúc. Cụ thể, bài ca nhập lễ cần kết thúc sớm sau khi chủ tế đã yên vị, bài ca dâng lễ cũng không nên kéo dài khi chủ tế đã đặt bánh rượu và xông hương xong. Trong trường hợp đã hát xong một đoạn hoặc câu nhạc trọn vẹn mà hành động phụng vụ chưa hoàn tất, người đệm đàn có thể tùy nghi ứng tấu một đoạn ngắn phù hợp với không gian và thời gian (x. HDTN, s. 46).

– Người hát Thánh vịnh đáp ca tại giảng đài cần có phong thái nghiêm trang, tránh biểu hiện của người trình diễn không phù hợp với khung cảnh phụng vụ.

– Alleluia là lời tung hô phải được hát trong niềm hân hoan, qua đó cộng đoàn tín hữu đón chào Chúa sắp nói với mình trong Tin Mừng. Trong mùa Chay, thay vì Alleluia thì hát câu tung hô trước Tin Mừng. Alleluia hay tung hô trước Tin Mừng, nếu không hát thì có thể bỏ (x. QCSL, 63).

– Trong Thánh lễ, kinh Lạy Cha được tiếp nối bằng công thức embolismus (ghép vào) với lời chúc vinh kết thúc của cộng đoàn: “Vì vương quyền, uy lực và vinh quang là của Chúa đến muôn đời”, nên khi đã hát kinh Lạy Cha thì cũng phải hát câu tung hô kết thúc này.

– Hợp xướng theo hình thức đa âm hòa điệu (polyphony) thích hợp cho phụng vụ vì lời ca được thể hiện rõ ràng. Tuy nhiên, các ca đoàn đồng giọng (toàn giọng nam hoặc toàn giọng nữ như tại các chủng viện hay dòng tu) cần lưu ý không chọn những bài hòa âm dị giọng, để tránh tình trạng chéo bè hoặc đảo bè khi các nốt hòa âm không được giữ đúng thứ tự. Điều này thường xảy ra khi người trong cuộc không phân biệt cao độ của các giọng hát.

– Cần bắt đàn rõ ràng dứt khoát cho những câu xướng của chủ tế: “Đây là mầu nhiệm đức tin”, “Chính nhờ Người…”, hay kinh Lạy Cha, vì lúc này chủ tế đang tập trung cho việc cử hành chứ không giống như các ca viên luôn sẵn sàng với việc ca hát. Sau đó, không đệm đàn theo khiến giọng hát và vai trò của chủ tế bị lấn át. Liên quan đến lưu ý này, một số nơi có thói quen rung chuông hay đánh chiêng trống khá lớn và kéo dài trong khi chủ tế đọc lời nài xin Chúa Thánh Thần (Epiclesis) trên bánh rượu cũng phải chấn chỉnh lại.

– Thinh lặng thánh là một thành phần của phụng vụ, cho phép cộng đoàn suy tư và nội tâm hóa những gì được nghe, qua đó, Chúa Thánh Thần hiện diện làm sinh động toàn bộ việc cử hành và uốn nắn người tham dự. Những bài thánh ca nối tiếp nhau liên tục vào thời điểm hiệp lễ trong những dịp long trọng có thể khiến khung cảnh cử hành trở nên “ồn ào” với âm thanh đàn hát. Người chịu trách nhiệm về thánh nhạc phải liệu sao cho có sự nhịp nhàng giữa ca hát và thời gian thinh lặng phù hợp với bầu khí và diễn tiến của nghi lễ (x. HDTN, s. 106).

– Không nên chủ trương dàn dựng quay clip ghi lại việc ca hát ngay trong buổi cử hành, vì hành động này ngược với bản chất của phụng vụ và gây tổn hại cho không gian thiêng thánh.

Trích từ bài viết Vẻ đẹp của phụng vụ qua âm nhạc và việc ca hát của Đức Giám mục Phêrô Kiều Công Tùng

[1] x. Hướng dẫn Mục vụ Thánh nhạc, số 32.

[2] x. Hướng dẫn Mục vụ Thánh nhạc, số 31.

[3] x. Bênêđictô XVI, Tông huấn Bí tích Tình yêu – Sacramentum Caritatis (22.02.2007), số 42.

[4] x. Gm. Phêrô Kiều Công Tùng, “Nghệ thuật cử hành Phụng vụ – Ars celebrandi”, Hiệp thông 135 (tháng 5 & 6 năm 2023), tr. 25.

[5] x. “Nghệ thuật cử hành Phụng vụ – Ars celebrandi”, tr. 26.