Chức năng thừa tác của ca đoàn

Toàn thể cộng đoàn hiện diện đều được khuyến khích tham gia cách trọn vẹn, ý thức và tích cực vào cử hành phụng vụ, trong đó có việc ca hát. Tuy nhiên, vẫn cần có sự đóng góp của ca đoàn “trong những buổi cử hành long trọng và với những bài hát khó.”[1] Ca đoàn bao gồm những người vừa có khả năng về mặt âm nhạc vừa biết hy sinh dành thời gian cho việc tập luyện và sẵn sàng hiện diện trong những buổi cử hành. Nhờ vậy, “họ có thể làm cho việc cử hành phụng vụ thêm phong phú bằng cách đóng góp những yếu tố âm nhạc mà khả năng của cộng đoàn chưa vươn tới được.”[2] Các thành viên của ca đoàn, từ ca trưởng, ca xướng viên, đến các ca viên hay người đệm đàn, đều đang thực hiện một thừa tác vụ phụng vụ đích thực.[3]

Ca đoàn có chức năng thừa tác trong cử hành phụng vụ có nghĩa là phục vụ Hội thánh và dân Chúa với khả năng âm nhạc. Theo Huấn thị về Thánh nhạc trong Phụng vụ (Musicam sacram, 1967), “ca đoàn có bổn phận phải hát đúng những phần dành riêng cho mình tùy theo các loại bài hát, và giúp tín hữu tham gia tích cực vào việc ca hát.”[4] Như thế, chức năng phụng vụ của ca đoàn gồm hai mặt: thúc đẩy cộng đoàn ca hát tích cực và cùng cộng đoàn tôn vinh Thiên Chúa qua những bài thánh ca dành riêng được chuẩn bị kỹ lưỡng.

1. Giúp cộng đoàn ca hát tích cực

Tham dự cử hành phụng vụ cách trọn vẹn, ý thức và tích cực, vừa là đòi hỏi do bản chất của phụng vụ, vừa là quyền lợi và bổn phận của cộng đoàn dân Chúa, những người đã được rửa tội để trở nên hàng tư tế vương giả và dân tộc thánh thiện Kitô giáo (x. 1 Pr 2,9). Để phát huy việc tham dự tích cực, Giáo hội dạy rằng “phải khuyến khích dân chúng tham gia vào những lời tung hô, những câu đối đáp, những bài ca vịnh, tiền khúc, và thánh ca.”[5] Do đó, ca đoàn không nên độc quyền ca hát. Giáo hội cảnh báo khá mạnh mẽ rằng “không được chấp nhận thói quen giao hết cho một mình ca đoàn hát phần riêng và phần thường lễ, mà loại hẳn không cho cộng đoàn hát.”[6] Phần thường lễ là phần chung cho mọi Thánh lễ mà ta quen gọi là bộ lễ, còn phần riêng tức những phần được thay đổi theo từng ngày lễ như ca nhập lễ, đáp ca, alleluia… Các ca trưởng được khuyên “nên liệu cho dân chúng luôn tham gia ca hát, ít là những bài dễ hát dành riêng cho họ.”[7] Thật tuyệt vời khi ca đoàn cùng hát với cộng đoàn những lời đối đáp với chủ tế hoặc những câu tung hô quen thuộc. Với những bài thánh ca chưa quen thì giọng hát của ca đoàn lại là chỗ dựa giúp cộng đoàn ca hát tự tin hơn, cầu nguyện sốt sắng hơn.

Như thế, ý tưởng về một ca đoàn thay thế hoàn toàn cho một cộng đoàn thụ động trong ca hát với việc chỉ trình bày những tác phẩm điêu luyện và công phu là không thể chấp nhận được. Đây là một cám dỗ thường xuyên và cũng là một lạm dụng trong khi thi hành chức năng thừa tác, cướp đi quyền lợi và niềm vui của dân Chúa được tham gia tích cực và đầy đủ vào cử hành phụng vụ qua việc ca hát. Phụng vụ thuộc về toàn bộ Nhiệm thể Chúa Kitô, không chỉ thuộc về các linh mục, thừa tác viên hay ca đoàn.

Nhiệm vụ chính của ca đoàn là dẫn dắt, hướng dẫn, giúp cộng đoàn tham gia cử hành phụng vụ tích cực qua việc ca khen Chúa. Trong thực tế, nhiều ca đoàn “trình diễn” theo cách thu hút sự chú ý vào chính họ, như thể họ là trung tâm của buổi cử hành. Vẻ đẹp đích thực của phụng vụ khiến ta ngỡ ngàng thán phục phải là cuộc gặp gỡ với Đức Kitô nơi mầu nhiệm Vượt Qua của Người.[8] Các ca viên và cả các nhạc công phải ý thức phận vụ của mình, không được biến buổi cử hành phụng vụ thành nơi trình diễn. Thay vì thu hút sự chú ý về phía mình thì tác viên thánh nhạc hãy luôn hướng cộng đoàn đến cuộc gặp gỡ với Đức Kitô. Khi chu toàn chức năng âm nhạc với sự hiểu biết về phụng vụ, các ca viên vừa góp phần làm gia tăng vẻ đẹp của buổi cử hành, vừa đem lại lợi ích thiêng liêng cho các tín hữu và cho chính họ.[9]

2. Cùng cộng đoàn tôn vinh Thiên Chúa

Ca hát là một trong những cách thế giúp cộng đoàn tín hữu tham gia cách tích cực vào phụng vụ. Tuy nhiên, Giáo hội khuyến cáo rằng sự tham gia trước hết phải nội tại nghĩa là các tín hữu phải kết hợp lòng trí mình với điều họ đọc hay nghe. Việc kết hợp lòng trí với những gì thừa tác viên hay ca đoàn hát sẽ giúp cộng đoàn nâng tâm hồn lên cùng Chúa.[10] Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II từng giải thích về việc tham gia tích cực thông qua lắng nghe:

“Sự tham gia tích cực không loại trừ sự thụ động tích cực của thinh lặng, yên tĩnh và lắng nghe, vì thực ra, những yếu tố này rất cần thiết. Ví dụ, những người tham gia việc thờ phượng không thụ động khi lắng nghe các bài đọc hoặc bài giảng, hoặc chú tâm vào những lời nguyện của chủ tế, những bài thánh ca và nhạc phụng vụ. Đây là những trải nghiệm về sự thinh lặng và yên tĩnh, nhưng theo cách riêng và mang tính năng động sâu xa.”[11]

Nói về vẻ đẹp của âm nhạc phản ánh vẻ đẹp của Thiên Chúa, Đức Hồng y Ratzinger nhận định: “Sự huyền bí của vẻ đẹp vô hạn vẫn ở đó và cho phép chúng ta trải nghiệm sự hiện diện của Chúa một cách chân thực và sống động hơn nhiều bài giảng.”[12]

Trong diễn văn tại Hội nghị Quốc tế về Thánh nhạc được tổ chức tại Roma ngày 4/3/2017, Đức Thánh Cha Phanxicô đã khẳng định:

“Tôi khuyến khích anh chị em đừng quên mục tiêu quan trọng này: giúp dân Chúa nhận thức và tham gia, bằng tất cả giác quan, thể lý và tinh thần, vào mầu nhiệm Thiên Chúa. Thánh nhạc và thánh ca phụng vụ có nhiệm vụ mang lại cho chúng ta cảm thức về vinh quang Thiên Chúa, về vẻ đẹp và sự thánh thiện của Ngài, luôn phủ lấy chúng ta trong ‘đám mây sáng ngời’.”[13]

Như thế, chủ trương ưu tiên ca hát cộng đoàn đến độ loại ca đoàn ra khỏi cử hành phụng vụ là một sai lầm nghiêm trọng. Vào những thời điểm thích hợp của buổi cử hành hoặc trong những dịp long trọng, ca đoàn hoàn toàn có thể trình bày một tác phẩm hợp xướng đòi hỏi kỹ thuật điêu luyện và tập dượt công phu. Chẳng hạn, trong hoặc sau khi rước lễ, hợp xướng “Ngài là Thiên Chúa” (Te Deum) của Hải Linh được trình bày sẽ giúp người nghe như đang hợp với “các thiên thần, các quyền thần”, “tông đồ đoàn” cùng “các tiên tri” và các “thánh nhân tử đạo” vang lên lời chúc tụng tán dương Thiên Chúa qua công trình cứu độ do Đức Kitô thực hiện. Hay trong mùa Phục sinh, nếu được nghe ca đoàn trình bày tuyệt khúc Hallelujah trích từ trường ca Messiah của George Frideric Handel, hẳn cộng đoàn sẽ dâng đầy cảm xúc rộn ràng hòa lẫn niềm vui khải hoàn của Vua Kitô, Đấng chiến thắng tử thần và phục sinh vinh hiển. Khi nghe những bản hợp xướng chất lượng và được ca đoàn trình bày trau chuốt, cộng đoàn được hưởng nhiều lợi ích, tâm hồn được nâng cao lên Thiên Chúa là vẻ đẹp tuyệt đối, cội nguồn mọi vẻ đẹp.

Thánh Augustinô đã chia sẻ trải nghiệm độc đáo khi được nghe thánh ca: “Bao lần con đã rơi lệ khi nghe các thánh thi, thánh ca của Chúa, những âm thanh dịu dàng vang lên trong thánh đường của Chúa, con đã xúc động biết bao! Các âm thanh đó rót vào tai con, và chân lý được tinh luyện trong trái tim con, từ đó niềm hưng phấn đạo đức sục sôi lên và nước mắt tuôn tràn, những điều đó làm cho con hạnh phúc.”[14] Rất có thể trải nghiệm này đã đóng một vai trò lớn trong việc hoán cải của thánh nhân.

Nếu ca đoàn luôn ý thức cùng cộng đoàn tôn vinh Thiên Chúa qua những bài thánh ca có giá trị, chắc chắn sự phục vụ của họ sẽ giúp cộng đoàn tiếp cận “phẩm giá và vẻ đẹp” của phụng vụ. Nỗ lực đó đáng được ghi nhận như lời Đức Thánh Cha Phanxicô: “Giáo hội đánh giá cao sự phục vụ của các bạn trong các cộng đoàn: các bạn giúp họ cảm nhận được sự hấp dẫn của vẻ đẹp giải thoát người ta khỏi sự tầm thường, nâng họ hướng lên Thiên Chúa và hợp nhất các tâm hồn trong lời ngợi khen và sự dịu dàng của âm nhạc.”[15]

3. Vị trí phù hợp của ca đoàn

Để bổn phận và chức năng thừa tác của ca đoàn được thực thi cách hiệu quả nhất, việc sắp xếp vị trí phù hợp trong nhà thờ cho ca đoàn cần được lưu tâm. Cách sắp xếp tổng quát trong nhà thờ phải biểu lộ cách nào đó hình ảnh của cộng đoàn đang tụ họp, giúp cho diễn tiến các nghi lễ được hài hòa và việc thực thi phận vụ của mỗi người được thuận tiện.[16] Vị trí của ca đoàn trong nhà thờ phải đáp ứng ba tiêu chí sau: 1) thể hiện ca đoàn là thành phần của cộng đoàn nhưng thi hành một vai trò đặc biệt; 2) giúp ca viên có thể chu toàn cách tốt nhất chức năng phụng vụ của mình; 3) để mỗi người có thể dễ dàng tham dự đầy đủ thánh lễ, nhờ việc rước lễ.[17] Như thế, một số nhà thờ có thiết kế dành vị trí cho ca đoàn tại “gác hát’ hay “gác đàn” vừa cách xa cung thánh vừa tách biệt với cộng đoàn không còn phù hợp với bản chất của phụng vụ và chức năng của ca đoàn.

Hiến chế về Phụng vụ khẳng định rằng: “Thánh nhạc sẽ càng mang tính thánh thiêng hơn khi càng liên kết chặt chẽ với hành động phụng vụ.”[18] Với chức năng dẫn dắt việc ca hát trong cử hành phụng vụ, nếu vị trí của ca đoàn quá xa cung thánh và tách biệt với cộng đoàn thì làm sao việc ca hát có thể liên kết chặt chẽ với hành động phụng vụ đang diễn ra và cũng không thể có sự phối hợp nhịp nhàng với các thừa tác viên khác cùng cộng đoàn tham dự.

Mặt khác, vị trí của ca đoàn tách biệt với cộng đoàn chính là nguyên cớ khiến nhiều ca viên không tập trung tham dự cử hành, mà chỉ như các nghệ sĩ trong cánh gà chuẩn bị và chờ đến tiết mục của mình. Người thì bận rộn ôn hát, người thì bàn tán trò chuyện… Thậm chí không gian “trình diễn” còn bị biến thành studio để ghi hình hay quay clip sau đó đăng lên fanpage của ca đoàn. Như thế, các thừa tác viên thánh nhạc đang tự đánh mất chính mình và trở nên xa lạ với cộng đoàn phụng vụ.

Trích đoạn trong bài Vẻ Đẹp Của Phụng Vụ Qua Âm Nhạc Và Việc Ca Hát

của Đức Giám mục Phêrô Kiều Công Tùng – nguồn: hdgmvietnam

[1] HTÂN, s. 8.

[2] Hội đồng Giám mục Việt Nam, Hướng dẫn Mục vụ Thánh nhạc (HDTN), số 29.

[3] x. HCPV, số 29.

[4] HTÂN, s. 19; x. QCSL, s. 103.

[5] HCPV, số 30.

[6] HTÂN, s. 16c.

[7] HTÂN, s. 20.

[8] Gm. Phêrô Kiều Công Tùng, “Khát mong của Thiên Chúa”, Chia sẻ 113 (3/2024), tr. 21.

[9] x. HTÂN, số 24.

[10] x. HTÂN, s. 15.

[11] ĐGH Gioan Phaolô II, Diễn từ dành cho các Giám mục Hoa Kỳ dịp ad limina ngày 09/10/1998, s. 2. https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/en/speeches/1998/october/documents/hf_jp-ii_spe_19981009_ad-limina-usa-2.html (truy cập ngày 28/10/2024).

[12] Joseph Cardinal Ratzinger, The Spirit of the Liturgy, tr. 146.

[13] ĐGH Phanxicô, “Nói chuyện với tham dự viên Hội nghị quốc tế về Thánh nhạc tại Rôma” (4/3/2017). https://www.vatican.va/content/francesco/en/speeches/2017/march/documents/papa-francesco_20170304_convegno-musica-sacra.html (truy cập ngày 25/10/2024).

[14] Thánh Augustinô, Confessiones, 9, 6, 14: CCL 27, 141 (PL 32, 769-770).

[15] ĐGH Phanxicô, “Bài nói chuyện với Hiệp hội các ca đoàn thánh Cêxilia của Ý” (28/9/2019). https://www.vatican.va/content/francesco/en/speeches/2019/september/documents/papa-francesco_20190928_scholae-cantorum.html   (truy cập ngày 25/10/2024).

[16] Quy chế Tổng quát Sách lễ Rôma (QCSL), s. 294.

[17] x. HTÂN, s. 23; x. QCSL, s. 312.

[18] HCPV, s. 112.